جایگاه و اهمیت تشکیل خانواده در سنت نبوی

مقدمه

خانواده مهم ترین و اصیل ترین نهاد اجتماعی است، نهادی که بستر همه بسامانی ها و نابسامانی ها، راستی ها و ناراستی ها، و خوشبختی ها و بدبختی هاست. اگر خانواده، درست فهمیده شود و رویکردی صحیح بدان صورت گیرد و سلوک خانوادگی بر قواعدی اصیل استوار گردد، بهترین زمینه برای کمال فرد و جامعه فراهم می شود.
 
در منطق قرآن کریم، خانواده نهادی صرفا این جهانی نیست، بلکه نهادی است که می تواند در جهان پسین نیز ادامه یابد و اعضای خانواده در آنجا نیز از سرور با هم بودن بهره برند؛۱ و این حقیقت بیانگر اصالت استثنایی این نهاد است. در این جهت آنچه مهم است این است که نگاه به تشکیل خانواده و نفس خانواده آن گونه شود که لازمه خانواده و شأن آن است، و نیز راه و رسم زندگی خانوادگی، چنان ساماندهی گردد که این نهاد در مسیری سالم، پرنشاط و بالنده سیر نماید و به مقاصد کمالی اش دست یابد.
 

اخلاق خانوادگی در سیره نبوی

بهترین جلوه اخلاق خانوادگی در سیره نبوی ظهور دارد. سیره نبوی (یعنی مجموعه اصولی کلی، روشن، عملی و ثابت) در عرصه زندگی خانوادگی، همچون دیگر عرصه ها، راه و رسمی نیکو برای پیروی و بهترین قواعد برای دستیابی به مطلوب هاست. این سیره برخاسته است از قرآن کریم و آموزه های پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) و روش شناسی زندگی آن حضرت به عنوان برترین سرمشق برای زندگی سعادتمند، و در امتداد وجود خاتم پیام آوران، آموزه های دیگر معصومان و روش شناسی زندگی آنان.
 
این اصول در مجموع، اصولی راهنما برای تنظیم روابط خانوادگی و سلوک اعضای خانواده است. چنانچه خانواده براساس آموزه های نبوی، مبتنی بر شناخت های صحیح، آمادگی های لازم، و توانایی های ضروری شکل گیرد، و زندگی خانوادگی بر اصول سیره نبوی سامان یابد، روابط اعضای خانوادگی بر مدار مودت و رحمت، رفق و ملایمت، نیک رفتاری، تکریم، تفاهم و توافق، مدارا و سازگاری، بخشش و گذشت، همکاری، صراحت و صداقت، شکیبایی و بردباری نظم می گیرد و با پاسداشت حقوق خانواده و تأمین نیازهای همه به خوبی پیش می رود و هیچ تعدی و آزار و خشونتی ظهور نمی یابد، و خانواده تدبیر مندانه به سوی مقاصدش طی طریق می کند و از استواری و استحکام کامل برخوردار می شود. این گونه است که زندگی خانوادگی سراسر لذت و سلامت، و پر از آرامش و به دور از تنش، و انسانی و معنوی می گردد.
 

اصل تشکیل خانواده

تشکیل خانواده در سنت پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) اعتبار و ارزشی ویژه دارد. تلقی آن حضرت از خانواده و اینکه این بنیاد چگونه بنیادی است و با آن چگونه باید رفتار کرد، موجب شگفتی است. تعابیر رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) در اهمیت این بنیاد و جایگاه آن، والاترین تعابیر است، به گونه ای که هیچ چیز با آن قابل قیاس نیست، چنان که از آن حضرت روایت شده است که فرمودند:
«هیچ بنایی در اسلام پایه گذاری نشده است که در پیشگاه خدای متعال محبوب تر از تشکیل خانواده باشد.» ۲
 
در میان همه بنیادها، بنیادی نیست که این اندازه محبوب و مرضی خداوند باشد؛ و خانواده زیباترین و رو به کمال ترین مجموعه ای است که در هستی وجود دارد. صفوان بن مهران از امام صادق (علیه السلام) روایت کرده است که آن حضرت گفت: رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) فرمودند:
«هیچ چیز نزد خدای عزوجل محبوب تر از خانه ای نیست که با ازدواج آباد گردد.»۳
 
پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) جایگاه خانواده را چنین معرفی کرده است تا به درستی مشخص شود که هیچ بنیانی در هستی - از نظر ارزشی - با آن برابری نمی کند. تشکیل خانواده از چنان جایگاهی برخوردار است که یکی از منازل رحمت الهی شمرده شده است؛ هم جلوه رحمت خداست و هم وسیله نزول رحمت الهی است. پیام آور رحمت و برکت، رسول ختمی مرتبت (صلّی الله علیه و آله) فرموده اند:
«درهای آسمان در چهار موضع از سر رحمت گشوده می شود: هنگام نزول باران، و هنگام نگاه کردن فرزند به چهره پدر و مادر، و هنگام گشوده شدن در کعبه، و هنگام ازدواج.»۴
 
تشکیل خانواده در نگاه پیامبر (صلّی الله علیه و آله) چنان والا و گرانقدر است که هیچ چیز با آن برابری نمی کند و اگر جایگاه خانواده در هستی به درستی دریافت شود و این حقیقت ادراک گردد که بدون سلامت و صلابت آن، هیچ مجموعه انسانی قادر به سیر کمالی نیست، آنگاه روشن می شود که چرا پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) درباره خانواده چنین تعابیری بیان فرموده است و چرا گسستن این مجموعه نزد خداوند از هر کاری منفورتر و مطرودتر است، چنان که بر زبان پیام آور حق آمده است: «هیچ چیز نزد خدای عزوجل منفورتر از این نیست که خانه ای در اسلام با جدایی (طلاق) از هم متلاشی گردد.»۵
 
فروپاشی کانون خانواده چنان نکوهیده است که امام صادق (علیه السلام) فرمودند:
«ازدواج کنید ولی جدایی حاصل نکنید که عرش [الهی] از جدایی به لرزه در می آید.»۶
 
از این تعبیر استفاده می شود که بنیان خانواده از چنان جایگاهی در هستی برخوردار است که با تزلزل آن گویا عرش الهی می لرزد؛ و این سخن بیانگر اهمیت ویژه این بنیان در نظام هستی است.
 

هدف تشکیل خانواده

خانواده محمل سیر دادن آدمی به سوی کمالات است و هیچ پایگاهی همچون خانواده نمی تواند چنین نقش بسترسازی داشته باشد. انسان برای رشد و تعالی نیاز به آرامش روحی، جسمی و عاطفی دارد، و این آرامش – آن گونه که باید به در خانواده تأمین می شود.
 
«و از نشانه های او این است که از نوع خودتان همسرانی برایتان آفرید تا بدان ها آرام گیرید.»۷
 
خدای رحمان از سر لطف و رحمت خویش بهترین زمینه رشد و کمال آدمیان را فراهم کرده است. خداوند هدف ازدواج و تشکیل خانواده را سکونت و آرامش معرفی می کند، و این از بزرگ ترین آیات خدا و مواهب الهی است. قرآن کریم به صراحت بیان می کند که تشکیل خانواده مایه سکونت و آرامش است.
 
این آرامش و گرمی از آنجاست که زن و مرد در نظام خانواده، مکمل هم، و مایه نشاط و شکوفایی و کمال یکدیگرند. آرامش یافتن و گرمی و نشاطی که در خانواده شکل می گیرد، بهترین وسیله رشد آدمیان، و موهبتی والا از جانب خدای رحمان است.

«و اوست کسی که شما را از نفسی واحد آفرید، و همسر او را از نوع او پدید آورد تا و بدو آرام گیرد.»۸
 
آنچه مایه اصلاح زندگی این جهانی و زندگی آن جهانی است، سکونتی است که در سایه روابط درست خانوادگی فراهم می شود، و هرچه این روابط لطیف تر و مستحکم تر و لذت بخش تر باشد، بهره وری اعضای خانواده در وجوه مختلف روحی و جسمی و عاطفی بیشتر خواهد بود. از امام باقر (علیه السلام) روایت شده که پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) می فرمایند:
«خدای عزوجل فرموده است: هرگاه بخواهم خیر دنیا و آخرت را برای مسلمانی گرد آورم، برایش قلبی خاشع و زبانی ذاکر و تنی صابر بر بلا قرار دهم و همسری که چون او را بنگرد شادمان شود.»۹
 
تشکیل خانواده، ایجاد کانونی است گرمابخش و آرامش دهنده که در آن زن و مرد مایه شادمانی و تحرک مادی و معنوی یکدیگرند و به نظر می رسد هیچ چیز نمی تواند نقشی مانند این کانون در یاری کردن انسان برای زندگی نیکوی این جهانی و آن جهانی داشته باشد.
 
پی‌نوشت‌ها:
۱. نک: قرآن کریم، رعد/ ۲۴-۲۲، زخرف/ ۷۰-۶۹، یس/ ۵۶-۵۴، طه/ ۲۱.
۲. کتاب من لا یحضره الفقیه، ج ۳، ص ۳۸۳؛ الهدایة، ص ۲۵۷.
۳. الکافی، ج ۵، ص ۳۲۸؛ المهذب البارع، ج ۳، ص ۱۶۳.
۴. جامع الاخبار، ص ۹۷؛ بحار الانوار، ج ۱۰۳، ص ۲۲۱.
۵. الکافی، ج ۵، ص ۳۲۸؛ المهذب البارع، ج ۳، ص ۱۶۳.
۶. تفسیر مجمع البیان، ج ۵، ص ۳۰۴؛ بدایع الصنایع، ج ۲، ص ۲۲۸.
۷. قرآن، روم/۲۱.
۸. قرآن، اعراف/ ۱۸۹.
۹. الکافی، ج ۵، ص ۳۲۷؛ وسایل الشیعه، ج ۱۴، ص ۲۳.
 
منبع: درسنامه اخلاق خانوادگی، مصطفی دلشاد تهرانی، انتشارات دریا، چاپ اول، ۱۳۸۸، صص ۱۸-۱۳.